Bij een spannend verhaal hoef je niet direct aan een thriller te denken, want feitelijk kan geen enkel goed verhaal zonder spanning. Door spanning blijft de lezer verder lezen.
Hoe creëer je die spanning? Het belangrijkste, vind ik, is dat de personages zo interessant zijn dat je je als lezer in hen verplaatst en met hen meeleeft. Meeleven met een vlak personage, een karikatuur, is moeilijk, in hoeveel netelige situaties hij ook terechtkomt.
Romanpersonages hebben trouwens de onhebbelijke gewoonte om zaken niet op hun beloop te laten, maar handelend op te treden. Meestal vergroten ze daardoor het conflict, allerlei nieuwe complicaties treden op. Een conflict verloopt zelden rechtlijnig. De ontstane complicaties en het overwinnen van de obstakels kunnen uitgewerkt worden in subplots, voordat het tot de climax komt. Duidelijk dat dit ook de spanning ten goede komt. In een kort verhaal is het trouwens moeilijk om veel complicaties in te bouwen.
In zijn algemeenheid kun je zeggen dat de lezer gevangen moet worden door het raadsel, door het mysterie. Waarom gedraagt de hoofdpersoon zich zoals hij zich gedraagt, wat is er gebeurd, en wat staat er nog te gebeuren.
Bij thrillers valt het me op dat de rechercheurs vaak onder tijdsdruk moeten werken. Ze voeren een race tegen de klok voordat een seriemoordenaar een volgend slachtoffer maakt, of voordat een ontvoerd kind vermoord zal worden. Die techniek kun je in verhalen ook toepassen. Ik heb recent In de mist van het schimmenrijk van W.F. Hermans herlezen en daarin is de tijd sterk spanningsverhogend. Je ervaart doorlopend de spanning of de hoofdpersonen het eind van de oorlog, dat in zicht is, zullen halen, want ze hebben het nodige op de kerfstok dat de Duitsers niet welgevallig is. In aardig wat passages speelt de avondklok een belangrijke rol. ´s Avonds na achten op straat zijn, kan de dood betekenen.
Een schrijver kondigt nogal eens een gebeurtenis aan om de spanning te verhogen. (‘Maar voor Anna waren met deze onschuldige woorden de zaadjes van haar toekomstige ongeluk gezaaid.’) De lezer wordt nieuwsgierig naar wat er te gebeuren staat. Het is trouwens wel een truc waar je spaarzaam mee moet omgaan, anders is de hand van de schrijver te nadrukkelijk zichtbaar. Hij plaatst zich te aanwezig tussen de verteller en het verhaal en dat verstoort de fictionele droom. Het spanningsverhogende effect wordt deels bereikt, omdat de lezer door de aankondiging meer weet dan de hoofdpersoon. Die weet nog niet dat hem iets boven het hoofd hangt. Bij een poppenkast voorstelling zie je mooi hoe kinderen door deze truc mee gaan leven. Ze waarschuwen Jan Klaassen luidkeels voor iemand die achter hem staat en hem een klap op het hoofd wil gaan geven.
In het voorbeeld van Jan Klaassen weet de kijker meer dan de hoofdpersoon. Het principe van kennis voor- of achterstand kun je overigens op allerlei manieren toepassen. Soms weet het ene personage meer dan het andere. Jij als lezer weet dat. Je zou het potentiële slachtoffer dat niets in de gaten heeft willen waarschuwen voor de huurmoordenaar die contact met hem zoekt. Soms is het omgekeerd en weten de personages juist meer dan jij, en wil je dat als lezer ook te weten komen.
Het principe van kennis voor- of achterstand zou je mooi kunnen laten samenvallen met de structuur van een verhaal, bijvoorbeeld door in elk hoofdstuk de gebeurtenissen vanuit een ander personage te belichten. Door over te schakelen naar een ander personage blijft de spanning die in een scene is opgebouwd nog even hangen. Het is een intermezzo, een vertraging.
Een speciale manier van vertragen, is een scene op een spannend moment doorknippen, een cliffhanger. In televisieseries (en vroeger in feuilletons) zie je dit veel. De kijker is nieuwsgierig naar het vervolg. Deze techniek is trouwens in een rechtlijnig opgebouwd verhaal lastiger te gebruiken dan in een televisieserie die over meerdere avonden verspreid wordt. De lezer kan tenslotte aan één stuk door lezen. Hoewel je naar mijn idee een cliffhanger niet te veel moet gebruiken, kon ik het in deel V van het feuilleton toch niet nalaten: In deze geestesgesteldheid nam ze eindelijk eens een beslissing. Een die haar leven totaal zou veranderen.